К.С.Төлепбергенова

Абай атындағы мектеп-гимназияның қазақ тілі

мен әдебиет пәнінің мұғалімі                                  

 

Қазақ әдебиетіндегі ақындық пен азаматтық тізгінін тең ұстаған тұлға

 

Қазақ халқы қай кезеңде де ақындық пен батырлықты қатар қойған.

Демек, қол бастаған батырлары ақын, халқын сиқырлы сөзімен соңынан ерте білген ақындары батыр болған. Жұбанның бойында осы екі қасиет қатар өріліп жатты.Басқа зиялылар руы түгілі, ұлтының кім екенін айтуға жасқанып жүрген сол бір тұста «Мен - қазақпын!» деп, жарты әлемге жар салған дарынды ақын Жұбан Молдағалиев есімін ерекше ардақ тұтуымыз орынды. Бұған Жұбан жұлдызының тек жырда ғана емес, оның ешкімге жалтақтамайтын өр мінезі мен көкірегіне келгенді құйып салатын ақжарма турашылдығы да мәжбүр етеді бізді. Ал ақынның осыншама өр мінезді де турашыл болуына табиғи таланты мен өз ұлтына деген шексіз сүйіспеншілігі сәйкес келуі себепкер болса керек.

Жұбанды ақын еткен де, батыр еткен де – Далаға деген махаббат. Дала – Жұбан Молдағалиев өлеңдерінің негізгі лейтмотиві. Ол үшін дала – кір жуып, кіндік кескен туған жері ғана емес, ұғымға ұлылығымен ұялаған Отан –Ана, Атамекен – дүниедегі ең қастерлі алтын ұясы.

Қазақ елінің отарланғанына екі жүз жылдан асып кеткен сол кезде «орысша оқыған ғана адам болады», «орысша оқыған ғана мәдениетті» деген сыңаржақ әрі негізсіз түсінік салдарынан ана тілін менсінбеуге, өзінің қазақ екенін айтуға намыстанатын, қазақ болып туғанына қорланатын, соның салдарынан туған халқын сатып жіберуге икемделгендер бой көрсете бастаған шақта, қазақ халқының жер бетінен жойылып кету қаупінің нышандары белгі бере бастаған кезде, самсаған ақындардың ішінен Жұбан Молдағалиевтің суырылып шығып, «Мен – қазақпын!» деп саңқылдап, өр дауыспен үн қатуы ақындық, азаматтық ерлікке барабар еді.

                              Мен – қазақпын мың өліп, мың тірілген.

                              Жөргегімде таныстым мұң тілімен.

                              Жылағанда жүрегім, күн тұтылып,

                              Қуанғанда күлкімнен түн түрілген,

деген өлең жолдарынан-ақ ақынның қазақтық азаматтық, патриоттық намысын бірден танимыз. Өзінің «қазақ» екенін ағынан жарыла ерекше шабытпен жырлауы – оның ерлігінің бір көрінісі десек қателеспейміз.

Бұл поэмада ақын қазақ халқының басынан кешірген небір қиын кезеңдерді суреттейді. Ақын қазақ халқының сан ғасыр бойында ауыр азаппен өткен тағдырын еске түсіреді. Қазақ елінің талай шапқыншылыққа ұшырағанын, бірақ халық бәріне төтеп, беріп, өзін қорғай білгенін, елдігі мен салтын, ұлттық қасиетін сақтап қалғанын мақтана, асқақтата жырына қосады.

                            ...Қарсыласпай өлмедім, қан татырдым,

                            Құлап қалсам атымнан, қайта тұрдым.

                            Сансыз басты диюдай сан тіріліп,

                           

«Мен – қазақпын» дегенді айта тұрдым, - деп, оқырманды жігерлендіре түседі. Ерлік, қарсылық, күш, қуатты жырға қосып, «құласа да қайта тұрып» өзінің қазақ екенін тағы да жүрек жара, дауысымен қуана, шаттана жеткізеді. Енді бірде қазақтың ән – күйінің құдіретін өзгеше бір үнмен суреттейді:

                        ...Күй емес пе, ботасыз нар идірген?

                           Ән емес пе, аққудай жар ілдірген?

                           Жыр емес пе жүрекке жел бітірген?

Олар барда қалайша тарылды іргем? – деп, қазақ халқының ән-күйі мен жырының өзіндік ерекшелігін, даралығын паш етіп, мұндай өнері бар халықтың ешқашан мойымайтынына үлкен сенім артады. Поэманың келесі бір шумағында ақын:

                            Шалқы, қазақ, шалқитын заман келді,

                            Текке қанын төккен жоқ Аманкелді.

                             Кең далаңда керіліп, атыңды атап,

Жырла, қазақ, жаңа күй, жаңа ән келді .... – деп, қазақ халқына жаңа заманға сай болуға, еркіндікті, елдікті, бірлікті сақтауға үндейді. Елі үшін құрбан болған Әлия, Мәншүк, Төлегендерді жырына қосып, олардың ерлігін, олар бастаған жол, халық бақытыныңтүп қазығы болғанын суреттей отырып, олардың ісін жалғастырушы бүгінгі ұрпақ екенін мақтан ете жырлайды. Мерейі өскен бүгінгі бақытты халқымыздың қуанышы жыр боп төгіледі. Бүгінгі таңда еліміз егемендік алып, осы азаттық жолындағы «мың өліп, мың тірілген» кездерді еске алғанда ақын арманы поэма шумақтарынан анық байқалады.

                               Ұлы аманат етейік еркіндікті,

                               Ел құлдықты білмесін, жер күңдікті,

                               Аңсаймын мен, сенемін, туады ертең.

«Қазақ болу – зор бақыт»дер күн тіпті... – деген өлең жолдары бүгінгі «егемендікті» жыр еткендей әсерге бөлейді. Ақын болашаққа сенеді, қазақ елінің ешкімнен кем емес екенін дәлелдей түседі.

Жарық дүниедегі ең ардақты – Отан, ең қастерлі – ұлт деген ұлы сезімді бойына ана сүтімен бірге дарытқан ақын-азаматтың сенімі мен сезімі, оттылығы мен ой-арманы әрбір жырында белгі береді.

Тұтқында азап шексе де, мойымаған, қайтпас қайсар, жалынды жас ақын Мұса Жәлел туралы жазылған «Жыр туралы жыр» атты дастанынан қиял қанатын, жас өмірін жалын шалса да, мерт боларын айдан анық біліп тұрса да, бас июді, Отанын сатуды ойына да алмаған нағыз хас баты жастың табиғаты, талмас, арымас қуаты танылады. Өз өлеңдерінде ерлікті, туған еліне деген махаббатты жырлаудан бір тоқтамаған, осынау асыл арман, нұрлы мақсат жолында алдынан қандай қиындық тап келсе де, қандай қанқұйлы тажалдан да тайынбаған өр кеуде, от жүректі ақын Мұса Жәлел түрмеде қанмен жазған жырларында «мың жастығым болса да, осы жолға арнар едім» деген ойды тайсалмай айтады. Ақынның осы ойына, өршіл рухына тағзым еткен Жұбан Молдағалиев дастаны – ақын туралы ғана емес, жыр туралы, жыр арқылы адамзатқа, азаматқа арналған сыр туралы толғаныс. Мұндай ерлікті жасай алатын өр ақынның ғана қолынан келері сөзсіз.

1986жылғы желтоқсан оқиғасы кезінде сол тұстағы басшылықтың алдында айбынбай, темір тәртіптен тайынбай, жастарға жаны ашыған, темір тізгінге қарсылығын, аяулы асыл сөзін ең алғашқы болып, ашына айқын айтқан Азамат – отансүйгіш осы Жұбан Молдағалиев болатын. «Өрт сөндіруші машиналарды – су атқылағышты, арсылдаған иттерді, рәзіңкетоқпақтарды айлалы арандатудың құрбаны болған жас жігіттер мен қыздарға қарсы ойланбастан асығыс ала жүгіруді қостаймын десем, онда өз арымның алдында, ақ-адал болмас едім. Мен осындай  ұят оқиға және оның артынша не болғанын естігенде жасырып қайтейін, осы күнге дейін өмір сүргеніме өкіндім»,- деп Колбиннің алдында тайсалмай сөйлеу ақынның ұлтын сүйген нағыз ұлтжанды азамат екенін тағы бір дәлелдегендей.

Өз уақытының тынысымен ғұмыр сүрген азамат ақын Жұбан Молдағалиев поэзиясында нәзік сыншылдық та, азаматтық асқақ үн де, тереңнен ой тартқан пәлсапашылдық та, өткір сынмен суарылған сатиралық нақыштар да кездеседі.

Қандай тақырыпқа қалам тербесе де, оны шынайы сезіммен суреттей білетін сыршыл ақынның, әсіресе, сөз қолдану тәсілдері мен қазақтың мақал-мәтелдерін поэзияда пайдалану әдістерінің өзі бір ғылыми еңбекке жүк боларлық. Оның лирикалық өлеңдерінде де, эпикалық шығармаларында да халық арсына кең тараған мақал-мәтелдерді шебер қиюластырып, ұтымды пайдаланып отырады. Тек «Жесір тағдыры» поэмасының өзінде ғана отыздан астам мақал-мәтел кірістірілген. Олардың бірқатары «Ашынған Алласын қарғайды», «Түсі жылыдан түңілме», «Қайыра шапқан жау жаман», «Шешінген судан тайынбас», «Күрмеуге келмес қысқа жіп», «Әңгіме бұзау емізер» деп, өлең ұйқасына қарай бірер сөздің орнын ауыстырғанымен, негізінен, сол қалпында пайдаланылса, енді бірқатарының арасына автор сөзі енгізіліп, бірақ мағыналық жағынан поэманың жалпы мазмұнына мән беріп тұрады. Мысалы, «Бастан құлақ садаға», «Отымен кіріп, күлімен шығу» деген мақалдардың тұтас шумаққа тірек болып тұрған сәттері де бар.                                                                                    

                                    «Ол барда залым Жабас бай,

                                      Түскен-ді мықтап сабаға.

                                      Жүретін жерге таласпай,

                                      Бастан, -деп, -құлақ садаға»

немесе:

 

                                     «Өзім де Жабас күңімін-

                                      Сыпырғыш, кетпен, шоты – мен.

                                      Шығамын қоқсық күлімен,

                                      Кіремін бықсық отымен».

Жұбан мақал-мәтелдерді іріктеп, кейіпкерлерінің характерлеріне қарай екшеп, олардың образын аша түсу жолын да өте тиімді пайдаланады.

                                        «Іріген сондай ауыздан,

                                        Шіріген сөздер шығады.»

                                        Жабастай шірік қауыздан,

                                        «Сынықтан өзге жұғады».

Бетің бар, Жүзің бар демей, шындықты беткеи айту ақын турашылдығы.

Әйел-ана тақырыбының Жұбан творчествосында ерекше орны бар.

Ана, жар, әйел сыйлай білген азамат ақын «Мен қазақ әйеліне қайран қалам» деген белгілі өлеңінде тарихтың тәлкегіне көне жүріп, небір қиыншылықты басынан өткізсе де аналық бейнесін сақтаған әйелді дүниенің бар салмағын көтерген жермен теңестіреді. Сондай-ақ, Ж.Молдағалиев поэмаларының ішіндегі ең көлемдісі болып есептелетін, марқұм анасы  Зеріпке арналған «Жесір тағдыры» атты шығармасында:

                                       Дұрысы күмістей дер шашын адам,

                                       Ақ жүзі әлдеқайда ашық одан.

                                       Күмісте салқын сәуле дірілдесе,

                                       Анадан айнала күн шашыраған,-

Кейіпті Айша әженің өмір жолы арқылы қазақ даласындағы әлеуметтік-тарихи теңсіздіктерді, жағдайларды көз алдымыздан өткізеді.

Ақынның әйел-анаға деген, жарға деген сыйластығы өз анасына деген сыйластығынан, сүйіспеншілігінен бастау алады. Ол туралы ақынның жэары былай дейді: «Бізді 1947 жылы туыс бір апайымыз таныстырған» Жұбанның анасының өтініші бойынша. Анасы мені бір көргеннен ұнатыпты. Баласына: «Ештеңені білмеймін, осы қызды аласың» деген талап қойған. Жұбақаң да мені ұнатса керек, екі сөзге келместен сөз салды. Денесі сымдай тартылған, үстінде әскери киімі бар жігітке менің де көңілім бірден ауды. Оның жанындағы досы Сағынғали: «Ой, мына Жұбан – жас ақын. Келешегі бар, етегінен ұстасаң, қор болмайсың. Тек анасын күтсең болды» деп құлағыма құя берді. Қаланың қызы болғандықтан, қазақшаны онша білмеймін. «Келешекте» не болатынын түсіне алмадым. Әйтеуір, түсінгенім – «анасын жақсылап күту керек». Сөйтіп, 1 аптанын ішінде апыр-топыр құда түсіп, Жұбақаңның ауылына келін боп аттанып кеттік. Ешқандай кинотеатрға бару, «сүйдім-күйдім» деген махаббатсыз-ақ. Осылайша 40 жылға жуық отастық.»

Бір өкініштісі, біз замана шындығын тарихи тұрғыда ақтарыла жырлаған ақиық ақынды тек бір қырынан жазып жүргендейміз. Оның шығармашылығы туралы және турашыл мінезі жөнінде шолып-шолып айтамыз да асқақ адами қасиеттерін ашып көрсете алмай келеміз. Сондықтан ақынның осы бір қырын көзін көргендердің, дәмдес, тұздас болғандардың естеліктеріне сүйене әңгімелесек.

Тіл мен ұлт мүддесін қорғағандардың бірі және бірегейі ретінде өзіне де талай «таяқ» тигені туралы жары София Мәлікқызы Молдағалиева былай дейді: «Қай  жерде де тіл мен ұлттық мүддені ашық айтатын.

Қазақ балабақшаларын көптеп ашу, мектептердегі қазақ тілі сабағының ауқымын кеңейту мәселелерін жиі көтеретін. Ол кездері орыс тілі аптасына 10 сағат болса, қазақ тіліне небәрі 1сағат қана бөлінетін еді ғой. Орталық Комитет мүшелерімен, Қонаевтың өзімен жиі әңгімелесетін. 1953 жылы «Қазақ әдебиетінде» жұмыс істеп жүргенде қазақ тілі мәселесін көтергені үшін Сырбай Мәуленов екеуін қызметтен босатты Жұмыссыз қалдым екен деп сағы сынған жоқ. 1966 жылы тағы көтерді. Жоғары оқу орындарынан қазақ бөлімдерін көптеп ашу жайлы да жиі айтатын. Жұбағаң жағымпаздарды, жалтақтарды, өтірік айтатындарды ұнатпайтын еді .»  

Ал Ақжайықтың  Ақшағаласы Ақұштап Бақтыгереева:  «Жұбан Молдағалиевтың өзінің 60 жасқа толған мерейтойын Ақ Жайық өңірінде өткізіп қайтқан беті болатын. Ағамыздың осы бір қуанышын бөлісуге біз де сол үйге барған болатынбыз. Ақын көңілді екен. Ол бізге туған ауданының хал-жағдайын, ел тынысын әңгімелей отырып, жерлестері сыйға тартқан қаракөл қозылардың терісінен қиюластырып жасаған өз бейнесін көрсетіп, балаша мәз болғаны ба. Осы сәт ойында ештене жоқ София жеңгей әлгі бейнені бізбен бірге тамашалап тұрып, «мұрыны сәл ұқсамай кеткен бе»,-деп қалсын. Ағайдың жадырау жүзі тез өзгеріп, «елім берген сыйлықты сынауға қандай хақын бар, не деп тұрсың өзің»,-деп зайыбына зекіп қалғанда, оның үніндегі кейістікке біздің де тіземіз қалтырап кеткендей  болды. Сөйтіп, туған жерге деген қасиетті ұғымға дақ түсірмей өткен ақын сыйына да сын айтқызбады. 

                                   Туған жерді анам демей не дейін!

                                   Туған елді панам демей не дейін!

                                   Сол арқылы асқақ менің ән-жырым,

                                   Сол арқылы биік менің мерейім,-

деп Жұбан ағайдың өзі айтқандай, оның сөзі мен ісі, жыры мен өмірі егіз екеніне өз басым осы жолы куә болған едім. Туған жері сыйлаған бейнеде кемшілік көрінбейді, оны сынауға дұшпаны түгіл, аяулы қимас жардың да хұқы жоқ екен. Туған жер ақын үшін Отан деген ұғым. Оны қалай сүю керектігін ол желтоқсан оқиғасындағы жүрек жарды сөзімен де дәлелдей түсті емес пе? Оған дейін: «Мен қазақпын мың өліп, мың тірілген» –деп жар салғаны да баршаға аян. Ол да туған елді сүю сезімімен туған жан айқайы. Иә, ақынның сенімді жарына деген сезімімен де биік, теңдес жоқ, тіпті өз ғұмырынан да қымбат нәрсе-туған ел! Сол туған ел тағдыры үшін бәріне даярмын деп жырлаған ақын бұл сөзін ісімен де дәлелдеп өтті»,-дейді.

Бисен Жұмағалиевтің естелігіне тоқталсақ: Жұбанды жастайынан, мектеп табалдырығын аттағаннан білетіндердің бірі мен едім. Ол мектеп қабырғасында кейбіреулеріміз сияқты өлеңнен тақпақ оқып немесе ән салып көзге түседі. Өзінің қарапайымдылығымен, балалар арасындағы ұрыс-керіске қатыспай, ұяң ғана өз жәйіне жүретіндігімен ерекшеленуші еді. Біз оның жарқын болашағына сенетінбіз, бірақ үлкен ақын болады деген түсімізге де енбеген.

Тұрмыс қиыншылықтарын  бәрімізден дерлік көп көрген Жұбан Орал шаруашылық техникумына  оқуға түсті. Ел адамдары «шаруаның баласы еді, білім алып қайта оралып, колхозымызда мал дәрігерлік жұмысын жолға қоюға көмектеседі» деп, зор үміт артып жүретін.

Талант түрлі деседі. Біреулер талант ана сүтімен дариды да, өмір бойына иесін тастамайды десе, талант-талапты да дегенді де естіп жүрміз. Әлбетте, талант қайсар да, қажырлы адамды, ерінбейтін еңбеккерді аттап өте алмайтын болса керек. Жұбан Молдағалиев осындай.

1986 жылдын желтоқсандағы оқиғалардан кейін бірқатар белсенділер өз ұлтын ғайбаттап, қыршыннан қиылған боздақтарды бұзақылар деп айыптап жатқанда. «Әй, әлгі қазақ Жұбан қандай, ол енді қайта тығылар екен?» деушілер болды.  Ақынның жанын қинаған осындай бейбастықтардың сөздері емес, сол қанды – соққыны көруге тағдырдың жазғаны еді. Жазушылар Одағына Қазақстан Үкіметінің жаңа басшылары түгел келіп, қаламгерден  істеген  қылықтарына қолдану талап еткені анық. Ондай шараларда бұрыннан белгіленген «шешендер»алдымен көтерілетіні белгілі. «Қолдаймыз», «Айтқандарың дұрыс-ау», «Қатаң шара алынады» деп, бірталай жазушылар «міндеттерін орындап», сахнадан түсіп те кетті.

Сахнаға Жұбан көтерілді. Зал іштей тынып қалды. Ұзақ тыныштық орнады. «Қазақ Жұбан не айтар екен, көрейік сабазды» деп қалғандар да болды. Ақын ше, ақын саспады. Қсқая қарап, залға да, «жеңімпаз» болып келіп отырған Республика басшыларына да өз ойының тұқ етерін айтты. «Талайды көрген басым, мынадай озбырлықты көрем деп ойламаған. 15-16 жасар қазақ қыздарының бұрымынан тартып, қарға жығып, сүйреп, солдат күректерімен басын жарғанын көргенше, кешегі алапат соғыста неге өліп кетпедім екен. Ел үшін жанын пида еткен батыр Мәншүк пен Әлияның сіңлілерімен бұлай қорлаушылар қалай жер басып жүреді».

Жұбанның сөзі жарылған бомбадай әсер етті. Ақын қазақты жылаушы ғана емес, өзі нағыз қазақ екенін бүкіл елге паш етті.

Қазір Жұбаннан кейін мен де осылай сөйлеп едім деушілер баршылық. Бірақ, олардың сөздері Жұбанның сөзіндей «іштегі күйікті, осыпе кете алмады».

Жалпы естеліктерден тағы бір байқағанымыз, Жұбан атамыз 40 жасқа толғанға дейін ауыл жаққа көп алаңдамаған. Бұл, біріншіден, адуын жастығы болса, екіншіден, материалдық жағдайы мүмкіндік бермеген сыңайлы. Ал алпысыншы жылдардан бастап ел жаққа жиі келген.

Мұндай сәттерде ол бала кезде  бір мектепте оқыған  және Ұлы Отан соғысының отты жылдарын бірге кешкен Бисен Досқалиев, Тәттібай Сұлтанғалиев, Сабай Ниязов, Есләмғали Бисекешов сынды қатарластарымен кездесіп, сол бір қимас кездер туралы естеліктер айтысқан. Сонымен бірге, ол күннің ыстық-суығына қарамастан малшылар ауылын, пішеншілер бригадасын аралап, еңбек адамдарымен жүздескенді ұнатқан. Мұндай жүздесулер кейін жыр жолдарымен өрнектеліп жатқаны белгілі.

Сондықтан да Жұбанды ақындық пен азаматтықтың тізгінін тең ұстаған тұлға деуге толық негіз бар.

Алайда, біз бүгін ақиық ақынның бүкіл болмыс-бітімін түгел ашып көрсеттік дей алмаймыз. Оның ақындық келбеті де, азаматтық ажары да, жоғарыда айтқанымыздай, өз шығармаларынан айқын аңғарылып тұрады. Ақынның өлең өнеріндегі ақпа таланты мен Отанға, туған жерге деген адал махаббаты да, табиғатқа, қоршаған ортаға деген ыстық ықыласы мен дос-жаранға, тума-туысқанға деген  ақжарқын көңілі де сол поэзиясында.